ÇOK İŞLENMİŞ BİR KONU.. FARKLI BİR BAKIŞ AÇISIYLA..

Baki ŞİMŞEK

ÇOK İŞLENMİŞ BİR KONU.. FARKLI BİR BAKIŞ AÇISIYLA..

-TARİKATLAR VE CEMAATLER-

"Türkiye'de faaliyet gösteren başlıca tarikat ve cemaat yapılanmaları, bu yapıların tarihsel kökenleri, hangi ana kollara (örneğin Nakşibendilik, Kadirilik, Nurculuk, Süleymancılık vb.,) dayandıkları ve günümüzdeki sosyal etkileri."

Söze, Türkiye'deki başlıca tarikat ve cemaat yapılanmaları üzerine genel bir çerçeve çizerek özet bilgilerle başlamak istiyorum.

Bu yapılar, Türkiye'nin sosyal, kültürel ve siyasi dokusunda derin köklere sahiptir.

Öncelikle hukuki bir parantez açmak önemlidir. Çünkü Türkiye Cumhuriyeti'nde 30 Kasım 1925 tarihli 677 sayılı kanun ile tekkeler, zaviyeler ve türbeler kapatılmış; şeyhlik, dervişlik gibi unvan ve sıfatların kullanılması yasaklanmıştır. Bu nedenle bu yapılar resmi olarak "tarikat" kimliğine sahip değildir. Ancak fiili olarak varlıklarını dernek, vakıf, ticari işletme veya sivil toplum kuruluşu gibi yasal zeminlerde ve daha çok gayriresmi ağlar üzerinden sürdürmektedirler.

İşte Türkiye'deki başlıca yapılanmalar, kökenleri ve günümüzdeki sosyal etkilerinin özeti:

A. Tasavvuf Kökenli Geleneksel Tarikatlar

Bu gruplar, kökeni yüzyıllar öncesine dayanan, "şeyh-mürit" (mürşit-mürit) ilişkisine ve "silsile" (manevi soy zinciri) anlayışına dayalı klasik tasavvufi ekollerdir. En etkilisi Nakşibendilik'tir.

1. Nakşibendilik

Türkiye'deki en yaygın ve siyasi/sosyal olarak en nüfuzlu tarikattır. Kökeni Bahauddin Nakşibend'e (14. yy) dayanır. Sünni-Hanefi fıkhına sıkı sıkıya bağlıdır. Kendi içinde birçok kola ayrılır:

  • İsmailağa Cemaati (Halidiye Kolu):
    • Kökeni ve Liderlik: Merkezi İstanbul-Fatih'in Çarşamba semtidir. Yakın zamanda vefat eden Mahmut Ustaosmanoğlu (Mahmut Efendi) tarafından uzun yıllar yönetilmiştir. Kendine özgü giyim tarzları (erkeklerde cübbe-şalvar, kadınlarda çarşaf) ile tanınırlar.
    • Sosyal Etkileri: Fıkıh ve medrese eğitimine büyük önem verirler. Kendi TV kanalları (Lalegül TV), yayınevleri ve dernekleri vardır. Sosyal olarak muhafazakâr bir tabana hitap ederler ve takipçileri arasında sıkı bir dayanışma ağı bulunur.
  • Menzil Cemaati (Halidiye Kolu):
    • Kökeni ve Liderlik: Merkezi Adıyaman'ın Menzil köyüdür. Kurucusu Muhammed Raşid Erol'dur. Vefatından sonra cemaat, oğulları arasında bölünmüştür. En kalabalık kol, Gavs-ı Sani olarak bilinen Abdülbaki Erol (yakın zamanda vefat etti) tarafından yönetilmekteydi.
    • Sosyal Etkileri: "Tövbe kapısı" olarak bilinir ve çok geniş kitlelere hitap eder. Özellikle sağlık sektöründe (hastaneler) ve ticarette (Semerkand Holding gibi yapılarla) çok güçlüdürler. Kendi TV kanalları (Semerkand TV), dergileri, yayınevleri ve vakıfları (TÜMSİAD gibi iş dünyası örgütlenmeleriyle de ilişkilidirler) bulunur. Bürokraside, özellikle Sağlık Bakanlığı'nda etkili olduklarına dair yaygın iddialar ve haberler mevcuttur.
  • İskenderpaşa Cemaati (Halidiye Kolu):
    • Kökeni ve Liderlik: Prof. Dr. Mahmud Esad Coşan ve öncesinde Mehmet Zahid Kotku gibi isimlerle anılır. Daha çok eğitimli, şehirli ve entelektüel bir kesime hitap etmiştir.
    • Sosyal Etkileri: Geçmişte siyaset üzerinde oldukça etkili olmuş bir ekoldür. Necmettin Erbakan'dan Turgut Özal'a ve günümüzdeki birçok siyasetçiye kadar geniş bir yelpazede etkileri olduğu bilinir. Sosyal hayattan çok, siyaset ve bürokrasideki "kadro" yetiştirme misyonuyla öne çıkmışlardır.

2. Kadirilik

Abdülkadir Geylani tarafından kurulmuş en eski tarikatlardan biridir. Zikir (Allah'ı anma) ritüelleriyle bilinirler. Nakşibendilik kadar merkezi ve siyasi bir güce sahip olmasa da Anadolu'da ve Güneydoğu'da yaygın kolları ve takipçileri bulunmaktadır.

B. Metin Merkezli Cemaatler

Bu gruplar, geleneksel bir tarikat silsilesinden ziyade, modern dönemde yaşamış bir din aliminin eserleri ve yorumları etrafında toplanan topluluklardır.

1. Nurculuk (Risale-i Nur Hareketi)

  • Kökeni ve Liderlik: Said Nursi'nin yazdığı "Risale-i Nur" külliyatını merkeze alan bir cemaattir. Said Nursi kendisini bir şeyh, hareketini de bir tarikat olarak görmemiştir. Amacı, "iman kurtarma hizmeti" olarak tanımlanır.
  • Sosyal Etkileri: Said Nursi'nin vefatından sonra hareket birçok farklı kola ayrılmıştır:
    • "FETÖ" (Fetullahçı Terör Örgütü): Nurculuk içinden çıkan ancak zamanla tamamen kendine özgü, ezoterik ve radikal bir yapıya bürünen Fethullah Gülen hareketidir. Eğitim (okullar, dershaneler), medya, finans ve özellikle devlet kurumlarındaki (askeriye, yargı, emniyet) örgütlenmesiyle Türkiye'nin yakın tarihinde çok büyük bir etkiye sahip olmuştur. 15 Temmuz 2016 darbe girişiminin ardından devlet tarafından terör örgütü olarak ilan edilmiştir.
    • Yeni Asya Grubu: Risale-i Nur'u takip ederler ancak siyasi olarak genellikle iktidara muhalif bir duruş sergilerler. Kendi gazeteleri (Yeni Asya) ve yayınevleri vardır.
    • Yazıcılar Grubu: Siyasetten uzak durup sadece Risale-i Nur'un okunması ve neşredilmesiyle ilgilenen gruptur.
    • Hayrat Vakfı: Özellikle Osmanlıca eserlerin basımı ve dağıtımı ile dünya genelinde Kur'an-ı Kerim dağıtımı gibi faaliyetlerle öne çıkarlar.

C. Özel Odaklı Cemaatler

Bu gruplar, belirli bir misyon veya faaliyet alanı etrafında yoğunlaşmışlardır.

1. Süleymancılık

  • Kökeni ve Liderlik: Süleyman Hilmi Tunahan tarafından kurulmuştur. Temel misyonu, tek parti dönemindeki kısıtlamalar karşısında Kur'an eğitimini ve hafızlık geleneğini devam ettirmektir.
  • Sosyal Etkileri: Türkiye ve özellikle Avrupa'da (başta Almanya) çok geniş bir yurt ve Kur'an kursu ağına sahiptirler. Katı bir hiyerarşileri ve iç disiplinleri vardır. Genellikle siyasi pazarlık gücünü seçim dönemlerinde belirli partileri destekleyerek kullanırlar. Ekonomik olarak da oldukça güçlüdürler.

Genel Olarak Günümüzdeki Sosyal Etkileri (Özet)

  1. Eğitim: Neredeyse tamamı, kendi ideolojileri doğrultusunda nesiller yetiştirmek için eğitim faaliyetlerine (medrese, okul, yurt, kurs, etüt merkezi) büyük önem verir. Bu hem insan kaynağı devşirme hem de sosyal tabanı genişletme aracıdır.
  2. Ekonomi: Birçok cemaat, kendi holdingleri, şirketleri, bankacılık (katılım finansı) alanındaki etkinlikleri ve üyeleri arasındaki ticari ağlar sayesinde ciddi bir ekonomik güç oluşturmuştur. Bu güç, faaliyetlerini finanse etmelerini ve siyasi etki satın almalarını sağlar.
  3. Medya ve Kamuoyu: TV kanalları, radyolar, gazeteler, dergiler ve özellikle sosyal medya aracılığıyla kendi gündemlerini oluşturur, kamuoyunu yönlendirir ve kendi tabanlarını mobilize ederler.
  4. Sivil Toplum ve Sosyal Yardım: Vakıf ve dernekler aracılığıyla aşevleri, gıda yardımları, burslar gibi sosyal yardım faaliyetleri yürütürler. Bu, devletin yetersiz kaldığı alanlarda bir "sosyal güvenlik ağı" oluşturarak halk nezdinde meşruiyetlerini ve sempatilerini artırır.
  5. Siyaset ve Bürokrasi: En tartışmalı etki alanıdır. Cemaatler, sahip oldukları oy potansiyeli nedeniyle siyasi partiler için önemli birer müttefiktir. İktidarlarla kurdukları ilişkiler yoluyla bürokraside kadrolaşma, ekonomik imtiyazlar elde etme ve kendi mensuplarını kilit noktalara getirme çabaları sıkça gündeme gelmektedir. FETÖ örneği, bu durumun en travmatik ve yıkıcı sonucunu oluşturmuştur.

DEVAMI; Türkiye'de Cemaat ve Tarikatların Siyasete Etkileri...