Tarikat ve Cemaatlerin Liderlik Yapısı, Faaliyet Alanları, Sosyal Tabanı, Siyaset ve İktidar İlişkisi
1. İsmailağa Cemaati: Geleneksel Muhafaza ve Savunmacı İttifak
Nakşibendiliğin Halidiye koluna bağlı olan İsmailağa Cemaati, Türkiye'nin en köklü ve görünürlüğü en yüksek cemaatlerinden biridir.
· Liderlik Yapısı:
o Cemaatin kurucusu ve manevi lideri, 2022'de vefat eden Mahmut Ustaosmanoğlu ("Efendi Hazretleri") idi. Liderlik, tasavvufi gelenekteki "icazet" (yetki devri) usulüne dayanır.
o Ustaosmanoğlu'nun vefatının ardından, vasiyeti üzerine yerine en yaşlı vekil olan Hasan Kılıç geçmiştir. Bu geçiş, cemaat içindeki hiyerarşiyi ve geleneksel yapıyı teyit etmiştir.
o Ancak cemaatin kamuoyundaki en bilinen yüzlerinden Ahmet Mahmut Ünlü ("Cübbeli Ahmet Hoca"), yeni liderliğe biat etmekle birlikte cemaatin bazı uygulamalarına ve yönelimlerine dair eleştirel bir pozisyonda durarak içteki farklı eğilimlerin varlığını göstermektedir.
· Faaliyet Alanları:
o Eğitim: Cemaatin ana faaliyet alanı, geleneksel İslami ilimlerin okutulduğu medreselerdir. İstanbul-Fatih merkezli olmak üzere Türkiye'nin birçok yerinde Kur'an kursları ve "sıbyan mektepleri" (okul öncesi dini eğitim) bulunmaktadır. Eğitim anlayışları modern okul sisteminden çok, klasik medrese usulüne dayanır.
o Medya: Lalegül TV ve Lalegül FM, cemaatin temel yayın organlarıdır. Bu kanallar üzerinden Mahmut Ustaosmanoğlu'nun ve diğer hocaların sohbetleri yayınlanır.
o Ticaret: Menzil gibi büyük bir holding yapısına sahip değillerdir. Ticari faaliyetleri daha çok cemaat mensuplarının kendi aralarında kurduğu yerel işletmeler, yayınevleri ve dini malzemeler satan dükkanlar düzeyindedir. Marifet Derneği gibi yapılar üzerinden sosyal yardım ve eğitim faaliyetlerini finanse ederler.
· Sosyal Tabanı:
o Sosyal tabanı, kendilerine özgü giyim tarzları (cübbe, şalvar, çarşaf) ile toplumun diğer kesimlerinden ayrışır. Özellikle İstanbul'un Fatih-Çarşamba semtinde yoğun bir komünite hayatı sürerler.
o Tabanları, katı bir geleneksel Sünni-Hanefi yorumunu benimseyen ve modernleşmeye mesafeli duran muhafazakâr kesimlerden oluşur.
· Siyaset ve İktidar İlişkisi:
o İsmailağa'nın iktidarla ilişkisi, bir "savunmacı ittifak" olarak tanımlanabilir. Temel hedefleri, devleti ele geçirmek veya bürokraside kitlesel kadrolaşmaktan ziyade, kendi yaşam tarzlarını ve eğitim kurumlarını devletin müdahalesine karşı korumaktır.
o Bu çerçevede, AK Parti iktidarını "ehven-i şer" (kötünün iyisi) veya kendilerine dini özgürlük alanı tanıyan bir güvence olarak görürler ve seçimlerde kitlesel olarak desteklerler.
Bu desteğin karşılığında talepleri; medreselerine dokunulmaması, Diyanet'in veya Milli Eğitim'in denetiminden muafiyet ve sosyal faaliyetlerine yönelik yasal korumadır. İktidar partisi de bu sadık ve blok oy karşılığında bu taleplere büyük ölçüde göz yumar.
2. Menzil Cemaati: Pragmatik Büyüme ve Stratejik Ortaklık
Adıyaman'ın Menzil köyünde merkezi bulunan cemaat, Nakşibendiliğin bir kolu olup son 40 yılda Türkiye'nin en hızlı büyüyen ve en güçlü yapılarından biri haline gelmiştir.
· Liderlik Yapısı:
o Cemaatin liderine "Gavs" denir. Kurucu lider Muhammed Raşid Erol'un ardından yerine kardeşi Abdülbaki Erol ("Gavs-ı Sani") geçmiş ve cemaati bugünkü gücüne ulaştırmıştır.
o 2023'te Abdülbaki Erol'un vefatıyla cemaatte tarihi bir değişim yaşandı. Liderlik, üç oğlu arasında paylaşıldı: Muhammed Saki Erol (Menzil), Muhammed Fettah Erol (Serhendi Vakfı) ve Muhammed Mübarek Erol. Bu bölünme, cemaatin gücünü üç farklı merkezde konsolide ederek büyümeye devam etme stratejisi olarak yorumlanmaktadır.
· Faaliyet Alanları:
o Ticaret ve Sağlık: Menzil'in en güçlü olduğu alanlardır. Semerkand Holding çatısı altında inşaattan gıdaya, turizmden enerjiye birçok sektörde faaliyet gösterirler. Türkiye'nin çeşitli yerlerindeki özel hastaneler ağı, cemaatin hem ekonomik gücünün hem de sosyal etkisinin merkezindedir.
o Medya: Semerkand TV, Mostar Dergisi ve Semerkand Yayınları, cemaatin fikirlerini geniş kitlelere ulaştıran profesyonel medya organlarıdır.
o Sosyal Yardım: Beşir Derneği, Türkiye'nin en büyük sivil toplum kuruluşlarından biridir. "Kamu yararına çalışan dernek" statüsüne sahiptir ve bu sayede hem devletten hem de uluslararası kuruluşlardan fon alabilmektedir. Bu dernek, cemaatin sosyal ağını genişletmek için en etkili aracıdır.
· Sosyal Tabanı:
o İsmailağa'nın aksine, belirli bir giyim tarzı veya coğrafi yoğunlaşma dayatmaz. "Tövbe kapısı" olarak bilinmesi, farklı sosyal sınıflardan (iş insanları, bürokratlar, esnaf, doktorlar, işçiler) milyonlarca insanı cezbetmesini sağlamıştır. Bu heterojen yapı, cemaatin toplumsal nüfuzunu artırır.
· Siyaset ve İktidar İlişkisi:
o Menzil'in iktidarla ilişkisi, "stratejik bir ortaklık" ve karşılıklı faydaya dayalı bir simbiyozdur. Özellikle FETÖ'nün tasfiyesinden sonra devlet bürokrasisinde doğan boşluğun Menzil'e yakın isimler tarafından doldurulduğuna dair çok güçlü iddialar ve tartışmalar mevcuttur.
o Özellikle Sağlık Bakanlığı, hastane ağları nedeniyle cemaatin en etkili olduğu alan olarak bilinir. Adalet Bakanlığı ve Emniyet teşkilatında da kadrolaştıkları iddia edilmektedir.
o İlişki şu şekilde işler: Menzil, milyonluk oy potansiyeli ve sosyal meşruiyet desteği ile iktidarı destekler. İktidar ise bu destek karşılığında cemaatin bürokraside ve ekonomide (kamu ihaleleri, teşvikler) önünü açar. Bu ilişki, İsmailağa'nın savunmacı pozisyonundan çok daha proaktif ve talepkârdır.
3. Süleymancılar: Özerk Yapı ve Pazarlıkçı Muhalefet
Kurucusu Süleyman Hilmi Tunahan'ın adıyla anılan bu cemaat, Türkiye Cumhuriyeti'nin kuruluş dönemindeki din eğitimine yönelik kısıtlamalara bir tepki olarak doğmuş ve bu misyonunu günümüze kadar korumuştur.
· Liderlik Yapısı:
o Liderlik, katı bir hiyerarşi içinde ve kurucu Süleyman Hilmi Tunahan'ın soyundan gelenler tarafından yürütülür. Kurucunun damadı Kemal Kacar'dan sonra torunu Ahmet Arif Denizolgun liderliği devralmış, onun 2016'daki vefatının ardından ise 34 yaşındaki yeğeni Alihan Kuriş cemaatin başına geçmiştir. Liderin kararları sorgulanmaz.
· Faaliyet Alanları:
o Eğitim: Cemaatin varlık sebebidir. Türkiye ve dünya genelinde (özellikle Almanya başta olmak üzere Avrupa'da) binlerce öğrenci yurdu ve Kur'an kursu işletirler. Bu yurtlar, cemaatin insan ve finans kaynağının temelini oluşturur. Eğitim sistemleri dışa kapalıdır ve kendi müfredatlarını takip ederler.
o Ticaret ve Medya: Menzil kadar kurumsal ve görünür bir holding yapısı yoktur. Ticari işletmeleri daha çok eğitim faaliyetlerini finanse etmeye yöneliktir ve genellikle kamuoyunun gözü önünde değildir. Belirgin bir medya organları bulunmamaktadır.
· Sosyal Tabanı:
o Yurtlarında kalan öğrenciler ve onların aileleri sosyal tabanlarının çekirdeğini oluşturur. Özellikle taşradan büyük şehirlere okumaya gelen gençler için barınma imkânı sunarak ağlarını genişletirler.
· Siyaset ve İktidar İlişkisi:
o Süleymancıların iktidarla ilişkisi diğer iki cemaatten tamamen farklıdır ve bir "pazarlıkçı muhalefet" olarak nitelendirilebilir.
o Tarihsel olarak Diyanet İşleri Başkanlığı'nı kendilerine rakip görürler ve devlet kontrolündeki din anlayışına karşı çıkarlar. AK Parti iktidarının Diyanet'i güçlendirmesi, imam-hatip okullarını yaygınlaştırması gibi politikalar, Süleymancıların kendi eğitim tekelini tehdit olarak algılamasına neden olmuştur.
o Bu nedenle, geleneksel olarak merkez sağ partileri (Demokrat Parti, Adalet Partisi) desteklemiş olsalar da son yıllarda AK Parti'ye karşı stratejik olarak muhalefet partilerini (CHP, İYİ Parti) destekledikleri sıkça görülmüştür. Amaçları, iktidarı zayıflatarak pazarlık güçlerini artırmak ve kendi özerk alanlarını korumaktır. İktidarla ilişkileri sürekli bir gerilim ve müzakere halindedir.
Karşılaştırmalı Analiz: Siyaset, Ticaret ve Örgütlenme
Kriter |
İsmailağa Cemaati |
Menzil Cemaati |
Süleymancılar |
Siyasi Strateji |
Savunmacı İttifak: İktidarı, yaşam tarzını ve kurumlarını korumak için destekler. Talepleri pasiftir. |
Stratejik Ortaklık: Oy karşılığı bürokraside kadrolaşma ve ekonomik imtiyaz talep eder. Proaktif ve talepkârdır. |
Pazarlıkçı Muhalefet: İktidarı dengelemek ve kendi özerkliğini korumak için muhalefeti destekleyebilir. Pazarlık gücünü kullanır. |
Ticari Yapı |
Yerel ve Sınırlı: Holding yapısı yok. Cemaat içi küçük ve orta ölçekli işletmeler ağırlıkta. |
Kurumsal ve Yaygın: Semerkand Holding gibi dev bir yapı. Sağlık, medya, inşaat gibi birçok sektörde aktif. |
İçe Dönük ve Finansman Odaklı: Ticari işletmeler, dışa dönük kar amacından çok, eğitim faaliyetlerini finanse etmek için kullanılır. |
Sosyal Örgütlenme |
Görünür ve Homojen: Giyim tarzıyla ayrışan, coğrafi olarak Fatih'te yoğunlaşan bir komünite. |
Görünmez ve Heterojen: Belirgin bir dış görünüşü yok. Farklı sosyal sınıflardan geniş bir kitleye hitap eder. |
Kapalı ve Hiyerarşik: Yurt ağı merkezli, dışarıya kapalı, liderin soyuna dayalı katı bir hiyerarşi. |
İktidarla İlişkilerde Benzerlikler ve Farklılıklar
· Benzerlik: Her üç yapı da pragmatisttir. Nihayetinde hepsi, varlıklarını sürdürmek ve büyümek için siyasi güçle bir ilişki kurmak zorundadır. İktidar da bu yapıları birer oy deposu ve toplumu kontrol altında tutmanın bir aracı olarak görür. Bu "al-ver" ilişkisi, tüm cemaat-siyaset denkleminin temelini oluşturur.
· Temel Farklılık: Asıl fark, iktidar karşısındaki pozisyonlarında ortaya çıkar:
o Menzil, iktidarla iç içe geçmiş, simbiyotik bir ilişki kurarak sistemin bir parçası haline gelmiştir.
o İsmailağa, iktidarın yanında durarak ondan bir koruma kalkanı elde etmiştir.
o Süleymancılar ise iktidarın karşısında veya pazarlık masasında konumlanarak kendi özerk alanını korumaya çalışmaktadır.
Bu üç örnek, Türkiye'de dini cemaatlerin tek tip bir yapı olmadığını, siyasetle kurdukları ilişkilerin kendi tarihsel kökenleri, hedefleri ve yapısal özelliklerine göre radikal bir şekilde farklılaşabildiğini göstermektedir.
Cemaatlerin Terör Örgütleri ile İlişkisi İddiaları
Türkiye'deki ana akım Sünni tarikat ve cemaatlerin (Nakşibendilik, Kadirilik kolları vb.) büyük çoğunluğu, teolojik ve ideolojik olarak IŞİD (DAEŞ), El-Kaide gibi Cihatçı-Selefi örgütlere taban tabana zıttır. Bu cemaatler, geleneksel Hanefi-Maturidi yorumunu benimserken, söz konusu terör örgütleri tasavvufu ve geleneksel mezhepleri "bid'at" (dinde sonradan uydurulan şey) olarak görüp reddeder. Bu nedenle, İsmailağa, Menzil, Süleymancılar gibi yapıların liderlik düzeyinde bu örgütlere kurumsal bir sempati beslemesi veya bağ kurması teolojik olarak mümkün görünmemektedir. Hatta bu cemaatlerin önde gelen isimleri, DAEŞ gibi örgütleri "Harici" olarak nitelendirerek en sert şekilde eleştirmişlerdir.
Ancak konu, farklı düzeylerde ele alınmalıdır:
· FETÖ (Fethullahçı Terör Örgütü): Türkiye'de bir cemaat yapısının "terör örgütü" olarak tanımlanmasının en somut ve hukuki örneğidir. Yargı kararlarına göre FETÖ;
1. Devletin anayasal düzenini cebir ve şiddet kullanarak değiştirmeyi amaçlamış,
2. Bu amaçla devletin en stratejik kurumlarına (TSK, Yargı, Emniyet) sızarak paralel bir hiyerarşi kurmuş,
3. 15 Temmuz 2016'da darbe girişiminde bulunmuştur.
Bu nedenle FETÖ, diğer cemaatlerden farklı olarak, doğrudan "terör örgütü" olarak kabul edilmektedir. Diğer cemaatler, FETÖ'nün bu eylemlerini açıkça kınamıştır.
· Adnan Oktar Silahlı Suç Örgütü: Kendisini bir "cemaat" olarak sunan bu yapı, mahkeme kararlarıyla "silahlı suç örgütü" olarak tescillenmiştir. Örgütün faaliyetleri arasında casusluk, şantaj, cinsel istismar gibi çok sayıda ağır suç bulunmaktadır. Bu yapı, dini bir motivasyondan çok, lider kültüne dayalı bir çıkar ve suç şebekesi olarak tanımlanmıştır. Terör faaliyetinden ziyade organize suç faaliyeti ön plandadır.
· Radikal Gruplara Bireysel Katılımlar: Ana akım cemaatlerin kurumsal bir bağı olmasa da bu yapıların içindeki veya çeperindeki bazı kişilerin bireysel olarak daha radikal gruplara (örneğin Suriye'deki cihatçı gruplara) katıldığı veya sempati duyduğu yönünde iddialar ve münferit olaylar yaşanmıştır. Ancak bu durumlar, cemaatlerin kurumsal politikasından ziyade, bireysel radikalleşme süreçleri olarak değerlendirilmektedir.
Özetle:
· İsmailağa, Menzil, Süleymancılar gibi ana akım yapılar, kurumsal olarak terör örgütlerini (özellikle Selefi-Cihatçı olanları) reddeder.
· FETÖ, devlet kurumlarına sızma ve darbe girişimi nedeniyle hukuken bir "terör örgütü"dür.
· Adnan Oktar grubu, bir "silahlı suç örgütü" olarak mahkûm olmuştur.
DEVAM YAZI; Cemaatlerin Dış Güçlerin Kontrolünde Olup Olmadığı İddiaları