Türkiye'de Cemaat ve Tarikatların Siyasete Etkileri (Son 20 Yıl Analizi)

Son 20 yıl, büyük ölçüde AK Parti iktidarları dönemine denk gelir. Bu dönem, cemaat-siyaset ilişkilerinde "altın çağ", "kırılma" ve "yeniden dizayn" gibi farklı evreleri içinde barındıran, oldukça dinamik bir süreçtir.

1. Liderlik Belirleme ve Finans Kaynakları

Bu iki konu, yapıların iç işleyişini ve ayakta kalma mekanizmalarını anlamak için temeldir.

• Liderlik ve El Değiştirme:
  • Geleneksel Tarikatlarda (Nakşibendilik, Kadirilik vb.): Liderlik genellikle "silsile" (manevi soy) ve "icazet" (yetki devri) usulüyle belirlenir. Şeyh, vefatından önce yerine geçecek kişiyi (halifesini) işaret eder. Bu kişi genellikle kendi oğlu veya en güvendiği müridi olur. Menzil Cemaati'nde olduğu gibi, liderin vefatından sonra oğulları arasında bir bölünme yaşanması da sık görülen bir durumdur. Bu durum, gücün ve mirasın paylaşılmasıyla ilgilidir.
  • Metin Merkezli Cemaatlerde (Nurculuk vb.): Kurucu liderin (Said Nursi gibi) ardından merkezi bir liderlik genellikle oluşmaz. Hareket, kurucunun eserlerini yorumlayan farklı "ağabeyler" veya "vekiller" etrafında kollara ayrılır. Fethullah Gülen, bu yapıyı bozarak kendini "kâinat imamı" gibi mutlak bir lider konumuna getirmiş ve hareketi merkeziyetçi bir yapıya dönüştürmüştür.
  • Süleymancılık'ta: Liderlik, kurucu Süleyman Hilmi Tunahan'ın soyundan gelenler (torunları) tarafından yürütülür. Katı bir hiyerarşi vardır ve liderin kararları sorgulanmaz.
• Finans Kaynakları ve Gelirler:
  • Himmet ve Bağışlar: En temel gelir kaynağıdır. Üyelerden ve sempatizanlardan düzenli veya düzensiz olarak toplanan "himmet", "zekât", "fitre", "kurban bağışı" gibi paralardır. Bu, gönüllülük esasına dayansa da cemaat içi sosyal baskı önemli bir rol oynar.
  • Ticari İşletmeler: Cemaatler, büyük holdingler, şirketler, hastaneler, okullar ve medya kuruluşları işletirler. Menzil'in Semerkand Holding'i, eski FETÖ'nün Kaynak Holding'i ve Bank Asya'sı gibi yapılar buna örnektir. Bu şirketler hem kâr amacı güder hem de cemaat mensuplarına istihdam sağlar.
  • Vakıf ve Dernekler: Faaliyetler genellikle yasal bir zemin olan vakıf ve dernekler üzerinden yürütülür. Bu yapılar, kamuya ait arazilerin tahsisi, vergi muafiyetleri ve kamu fonlarından (hibeler) yararlanma gibi avantajlar elde edebilir.
  • Yurt ve Okul Gelirleri: Özellikle Süleymancılık ve eski FETÖ yapısında olduğu gibi, özel yurt ve okullardan elde edilen gelirler önemli bir finansman kalemidir.

2. Eğitim Alanındaki Faaliyetleri

Eğitim, bu yapıların "insan kaynağı yetiştirme" ve ideolojilerini gelecek nesillere aktarma konusundaki en stratejik faaliyet alanıdır.

• Kur'an Kursları ve Medreseler: Özellikle İsmailağa ve Süleymancılar gibi daha geleneksel yapılar, Diyanet'e bağlı veya gayriresmi Kur'an kursları ve Arapça/fıkıh eğitimi veren medreseler açarlar.
• Öğrenci Yurtları: Neredeyse tüm cemaatlerin en yaygın faaliyetidir. Üniversite öğrencilerine barınma imkânı sunarak kendi çevrelerine dahil ederler. Bu yurtlar, gençlerin cemaatle ilk temas kurduğu yerlerdir.
• Özel Okullar (Kolejler): FETÖ'nün en etkin olduğu alandı. Diğer cemaatler de kendi özel okullarını ve kolejlerini kurarak anaokulundan liseye kadar eğitim vermektedir.
• "Işık Evleri" veya "Cemaat Evleri": FETÖ'nün en bilinen modeli olan, üniversite öğrencilerinin bir "ağabey" veya "abla" gözetiminde kaldığı evler, diğer cemaatler tarafından da farklı isimler altında kullanılmaktadır.

3. Bürokrasideki Kadrolaşma İddiaları

Bu, cemaat-siyaset ilişkisinin en somut ve en tartışmalı çıktısıdır.

• FETÖ Örneği: Son 20 yılın ilk yarısında, AK Parti iktidarı ile FETÖ arasında stratejik bir ortaklık vardı. Bu ortaklık çerçevesinde FETÖ, yargı, emniyet, askeriye ve mülkiye gibi devletin en kritik kurumlarında kitlesel bir kadrolaşma imkânı buldu. Bu kadrolar, liyakat yerine cemaat sadakatini esas alarak yerleştirildi ve 15 Temmuz darbe girişimiyle sonuçlanan süreci hazırladı.
• 15 Temmuz Sonrası Dönem: FETÖ'den boşalan kadroların, bu kez iktidarla iyi ilişkiler içinde olan başka cemaat ve tarikatlara (özellikle Menzil Cemaati'ne) mensup kişiler tarafından doldurulduğuna dair yaygın iddialar ve muhalefet eleştirileri bulunmaktadır. Özellikle Sağlık Bakanlığı, Adalet Bakanlığı ve Emniyet teşkilatı bu iddiaların merkezinde yer almaktadır. Bu durum, "bir cemaatten boşalan yeri bir başkasının doldurması" eleştirilerine neden olmaktadır.

4. Seçim Dönemlerindeki Tutumlar ve Yönlendirmeler

Cemaatler, milyonları bulan oy potansiyelleri nedeniyle siyasi partiler için "göz ardı edilemez" aktörlerdir.

• Blok Oy ve Pazarlık Gücü: Liderin veya cemaatin ileri gelenlerinin yapacağı bir "işaret", yüz binlerce, hatta milyonlarca oyun tek bir partiye yönlenmesini sağlayabilir. Bu durum, cemaatlere siyasi partilerle pazarlık yapma (kadro, ihale, imtiyaz talebi) gücü verir.
• Açık veya Zımni Destek: Seçim dönemlerinde cemaat liderleri genellikle doğrudan "X partisine oy verin" demezler. Bunun yerine "istikrarın sürmesi", "kazanımların kaybedilmemesi", "milli ve manevi değerlere sahip çıkanlar" gibi ifadelerle destekleyecekleri adresi ima ederler. Medya organları ve cemaat içindeki kanaat önderleri bu mesajı tabana yayar.
• İstisnalar: Süleymancılar gibi bazı gruplar, tarihsel olarak merkez sağ partileri desteklemiş olsalar da zaman zaman pazarlık gücünü artırmak için farklı partilere (CHP dahil) destek verebilmekte veya tabanlarını serbest bırakabilmektedir.

5. Ekonomik Güç ve Siyasi Etkiye Dönüşüm

Ekonomik güç, siyasi etkinin hem nedeni hem de sonucudur.

• Kamu İhaleleri ve Arazi Tahsisleri: İktidarla kurulan yakın ilişkiler, cemaatlere bağlı şirketlerin büyük kamu ihaleleri almasını, değerli kamu arazilerinin cemaat vakıflarına çok uygun koşullarla tahsis edilmesini sağlayabilir.
• "Adam Kayırma": Cemaat mensubu iş insanlarının bürokrasideki işlerinin daha hızlı görülmesi, finans kaynaklarına daha kolay erişmesi gibi avantajlar sağlanır. Bu, cemaat içi ticari ağı güçlendirir.
• Döngüsel İlişki: Siyasi destek karşılığında ekonomik imtiyaz elde edilir. Bu ekonomik güç, daha fazla yurt, okul, medya kuruluşu açmak için kullanılır. Bu da cemaatin sosyal tabanını ve dolayısıyla oy potansiyelini artırır. Artan oy potansiyeli, siyasetten daha fazla talepte bulunma gücü verir. Bu, bir döngü halinde işler.

İktidarla İlişkilerde Benzerlikler ve Farklılıklar

Benzerlikler:

1. Hayatta Kalma ve Büyüme Stratejisi: Neredeyse tüm cemaatler, varlıklarını yasal ve finansal olarak güvence altına almak için iktidarla iyi geçinme eğilimindedir. Bu, bir tür "zorunlu simbiyoz" ilişkisidir.
2. Karşılıklı Çıkar (Al-Ver): İlişkinin temeli pragmatiktir. Cemaatler oy ve meşruiyet desteği sunar, iktidar ise koruma, kaynak ve kadrolaşma imkânı tanır.
3. Devlet İmkanlarını Kullanma: Hepsi, vakıf ve dernekler aracılığıyla devletin sunduğu imkanlardan (vergi muafiyeti, arazi tahsisi, hibe) azami ölçüde faydalanmayı hedefler.

Farklılıklar:

1. Devleti Ele Geçirme Hedefi: En büyük fark burada ortaya çıkar. FETÖ, diğer cemaatlerden farklı olarak devlete paralel bir yapı kurma ve nihayetinde devleti tamamen ele geçirme gibi radikal ve gizli bir ajandaya sahipti. Diğer büyük cemaatlerin (Menzil, İsmailağa vb.) mevcut hedefi ise devleti ele geçirmekten ziyade, devlet içinde kendi etki alanlarını yaratmak ve iktidarın koruması altında büyümektir.
2. Siyasi Pozisyon: Menzil ve İsmailağa gibi büyük Nakşi kolları, son 20 yılda genellikle AK Parti iktidarını istikrarlı bir şekilde desteklemiştir. Süleymancılar ve Nur Cemaati'nin Yeni Asya kolu gibi gruplar ise daha mesafeli ve zaman zaman muhalif bir tutum sergilemişlerdir. Bunun nedeni, Süleymancıların Diyanet İşleri Başkanlığı'nı kendilerine rakip görmesi ve kendi özerk alanlarını koruma kaygısıdır.
3. Görünürlük ve Yöntem: İsmailağa, giyim tarzı gibi dışa dönük sembollerle görünür bir topluluk hayatı sürerken, Menzil daha çok iş dünyası ve bürokrasi ağları üzerinden etkili olur. Süleymancılar ise yurt dışı teşkilatlanmaları ve kapalı devre eğitim sistemleriyle daha içe dönük bir yapı sergiler. Bu farklı yöntemler, iktidarla kurdukları ilişkinin niteliğini de etkiler.

DEVAM YAZI; Tarikat ve Cemaatlerin Liderlik Yapısı, Faaliyet Alanları, Sosyal Tabanı, Siyaset ve İktidar İlişkisi